Lichwa – Jak jest w innych krajach?
Regulacje antylichwiarskie stosowane są w wielu krajach o gospodarce rynkowej. W Niemczech maksymalne dopuszczalne oprocentowanie nie może przekraczać dwukrotności odsetek rynkowych. Powyżej tego zaczyna się lichwa, a dopuszczenie się tego przestępstwa karane jest grzywną 100 tys. euro lub pozbawieniem wolności do trzech lat. We Francji odsetki nie mogą przekraczać średniej z ostatniego kwartału o więcej niż jedną trzecią. W Stanach Zjednoczonych też nie ma pod tym względem wolnej amerykanki. W Georgii np. za lichwiarskie uznawane są te odsetki, które przekraczają 16 proc. Na Hawajach powyżej 12 proc. W stanie Kansas powyżej 18 proc. W Nowym Jorku powyżej 16 proc.
Stanowisko adwokatury
Adwokatura podziela poglądy rzecznika praw obywatelskich, że zniesienie instytucji odsetek maksymalnych nie przyniosło pozytywnych rezultatów. Przypomnijmy, że rzecznik kilkakrotnie alarmował, iż w Polsce odradza się lichwa i wymaga to podjęcia radykalnych rozwiązań legislacyjnych oraz powrotu do określania przez rząd wysokości odsetek maksymalnych od pożyczek i kredytów, zwłaszcza zaciąganych na cele konsumpcyjne. – Obecnie jej identyfikacja, na podstawie zasad współżycia społecznego, jest utrudniona.
Zwracali uwagę, że statystyki sądowe świadczą o tym, iż istniejące przepisy prawne, które miałyby zapobiegać lichwie, są nader rzadko wykorzystywane, a w zasadzie martwe : Jak podaje Ministerstwo Sprawiedliwości, prawomocnych skazań z tego artykułu w 2000 r. było pięć, w 2001 r. – siedem, w 2002 r. – cztery.
Lichwa dotyka zaś na ogół osoby i podmioty gospodarcze znajdujące się w nieproporcjonalnie słabej pozycji wobec dużych korporacji i banków oraz przebiegłych graczy rynkowych. Często nie są one w stanie nawet rozpoznać znaczenia narzucanych im postanowień umownych. Nie da się więc uniknąć odpowiedzi na pytanie o rolę państwa w takich sytuacjach.
Rzecznik Praw Obywatelskich
Kolejni rzecznicy praw obywatelskich WALCZĄ OD 10 żeby ukrócić w Polsce lichwiarskie praktyki. Zwracali się w tej sprawie do rządów, wskazując na zagrożenie bytu setek tysięcy Polaków, którzy wpadli w ręce lichwiarzy.
Prof. Cezary Kosikowski sporządził w tej sprawie opinię prawną. Przypomina w niej, że 25 października 1989 r. Rada Ministrów zlikwidowała regulacje rodem z PRL, które były tamą dla lichwy. Od tamtego czasu rząd ustala tylko wysokość odsetek ustawowych, a nie maksymalnych. Zmiana ta zniosła jakiekolwiek bariery w oprocentowaniu kredytów, a zapłacili za to obywatele
Z wypowiedzi Prof. A.Zolla w Sejmie:
Dostęp do sądu jest utrudniony przez stosunkowo wysokie koszty postępowania, a decyzja o zwolnieniu od ponoszenia kosztów ma w wysokim stopniu charakter arbitralny.
Człowiek w trudnej sytuacji materialnej, a w takiej jest większa część polskiego społeczeństwa, ma zasadnicze trudności w korzystaniu z fachowej pomocy prawnej przy wszczynaniu postępowania i w trakcie procesu. Nakłada się na to także bardzo niski poziom świadomości prawnej obywateli.
Rzecznik Praw Obywatelskich otrzymuje wiele skarg na nadmiernie wysokie oprocentowanie oraz na naliczanie horendalnych odsetek karnych (w odróżnieniu od sposobu naliczania płac). Rozwija się proceder, który przy zręcznym formułowaniu umów wciąga mnóstwo ludzi w pułapkę kredytową. Latami muszą spłacać odsetki przy niezmniejszonym zadłużeniu.
Nadal działają bezkarnie różni przedsiębiorcy, którzy wypracowanymi metodami socjotechnicznymi doprowadzają licznych, często niezamożnych, obywateli do niekorzystnego rozporządzenia swoim mieniem.
Nasze ustawodawstwo ani orzecznictwo sądowe nie sprecyzowały kryteriów umożliwiających ocenę „lichwiarskiego charakteru odsetek”. Jest uderzające, że sprawy takie z reguły nie skutkują wszczynania postępowania przez prokuraturę.
Rzecznik Praw Obywatelskich domaga się ustalenia maksymalnych odsetek od kredytów i pożyczek. Miałoby to ograniczyć odsetki lichwiarskie, rujnujące wielu dłużników Jednak Ministerstwo Finansów i Narodowy Bank Polski nie akceptują administracyjnej ingerencji w swobodę zawierania umów kredytowych.
Nie występując przeciwko zasadzie swobody umów i uznając, że jest to jedna z podstawowych zasad obrotu gospodarczego, nie mogę jednocześnie rozumieć tej zasady jako całkowitej wolności, doznawać ona bowiem powinna ograniczeń wówczas, gdy jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Artykuł 76 Konstytucji RP zobowiązuje wszystkie władze publiczne do ochrony konsumentów, w tym konsumenta usług finansowych, przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Stabilizacja sytuacji gospodarczej oraz niska inflacja sprzyjają podjęciu tej sprawy, albowiem zjawisko lichwy pojawia się w sposób niepokojący, a za pomocą obecnie obowiązujących przepisów prawa walka z nim nie jest skuteczna.
Inne opinie prawne
Zgodnie z poglądami doktryny ?możliwość wprowadzenia do umowy obowiązku płacenia odsetek rozpatrywać należy w kontekście swobody kontraktowej art. 3531. W obecnym stanie prawnym wysokość odsetek zależy w zasadzie od woli samych stron?.
Uchylony został bowiem przepis § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10.03.1989 r. w sprawie określania wysokości odsetek ustawowych i maksymalnych ( Dz.U nr 16 poz. 64 ). Dlatego też obowiązujące obecnie przepisy nie ustalają wysokości odsetek maksymalnych.
Podstawowym argumentem przyjęcia takiego założenia jest odwołanie się do zasady wolności umów. Nie określając maksymalnej wysokości odsetek umownych ustawodawca wychodzi z założenia, iż byłaby to nieuzasadniona ingerencja w sferę wolności kontraktowej stron. Dłużnik jest zawsze przecież chroniony na podstawie ogólnych instytucji prawa cywilnego.
Ponieważ w obowiązującym stanie prawnym wysokość odsetek pozostaje poza zakresem regulacji tym cenniejsze stają się w tej sytuacji orzeczenia sądów odnoszące się do tej kwestii.
Wyrokiem z 27 lipca 2001r. IV CKN 85/2000 Sąd Najwyższy stwierdził, iż : ?Zastrzeganie w umowie pożyczki między osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej nie mającej uzasadnienia ani w wysokości inflacji ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego?, a także, że ?ocena zgodności takich umów z zasadami współżycia społecznego została pozostawiona sądom dokonującym jej na podstawie znajomości zjawisk ekonomicznych i społecznych wyprowadzonej z doświadczenia życiowego?
Sąd Najwyższy stwierdził, iż pozostawiona stronom swoboda określania wysokości odsetek nie uchyla kontroli stosunków prawnych formowanych w warunkach wolności pod kątem ogólnych klauzul zabezpieczających życie społeczne przed zjawiskami patologicznymi, które mimo pozornej zgodności z innymi przepisami nie mogą doznawać ochrony ze strony państwa. Ustawodawca mając na względzie bogactwo życia gospodarczego konieczne ograniczenia sformułował w postaci klauzul generalnych, pozostawiając sądom wypełnianie ich treścią na podstawie znajomości zjawisk ekonomicznych i społecznych wyprowadzonej z doświadczenia społecznego. Należą do nich także zasady współżycia społecznego, a wśród nich zakaz lichwy, to jest zastrzegania wysokości odsetek przysparzających nadmierne w danych stosunkach i nieusprawiedliwione zyski osobom dysponującym kapitałem obrotowym, lecz nie prowadzącym z reguły legalnej działalności w zakresie obrotu finansowego; a prowadzących do niewypłacalności dłużników.
Tak więc zastrzeżenie nadmiernie wysokich odsetek może zostać uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co powoduje nieważność takiego postanowienia umowy( na podstawie art. 58 § 2 k.c.).
Problematyka pojęcia zasad współżycia społecznego jest niezwykle problematyczna i chyba nigdy nie uda się osiągnąć w piśmiennictwie polskim zgodności poglądów na temat tego pojęcia. Na temat ten napisano już wiele na szczęście różne zapatrywania da się sprowadzić do jednego z kilku stanowisk. Prof. Szpunar definiuje je jako ogólnie uznane normy moralne, zawierające reguły postępowania między ludźmi. Korygują one we wskazanych przez ustawę okolicznościach treść norm prawnych. Zapewniają w ten sposób aksjologiczną zawartość prawa cywilnego. Zasady te z konieczności są pojęciami nieostrymi. Nie stanowi to jednak przeszkody przy wykładni poszczególnych zwrotów ustawy posługujących się tym pojęciem. Panuje też zgoda iż to judykatura powinna zmierzać do konkretyzacji zasad współżycia społecznego.
Pewne zasady współżycia nie ulęgają zmianie.
Pobieranie nadmiernych odsetek (określane jako lichwa ) zawsze było uznawane za sprzeczne z ogólnie uznanymi normami moralnymi. Innym natomiast zganieniem jest odpowiedź na pytanie kiedy zastrzeżone odsetki umowne mogą być uznane w danych warunkach gospodarczych za nadmierne.
Istnieje pogląd uznający że ważną wskazówką w takim zakresie może być wysokość obowiązujących obecnie odsetek ustawowych. Wyłania się tu także pytanie jaka chwila powinna decydować o tym czy dana umowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Wydaje się że raczej decydująca powinna być chwila orzekania przez sąd w danej sprawie.
W przypadku zastrzeżenia nadmiernych odsetek, może być także wykorzystana instytucja wyzysku (art. 388 k.c. ), jednakże należy zaznaczyć iż wyzysk (lichwa pieniężna ) stanowi jedną z wad oświadczenia woli , z którą mamy do czynienia w przypadku łącznego spełnienia wymienionych w art. 388 przesłanek. Jeżeli nastąpiło nadmierne zastrzeżenie nadmiernych odsetek , wyzyskany dłużnik musiałby udowodnić, że wierzyciel świadomie wykorzystał szczególną jego sytuację, w której znalazł się zaciągając zobowiązanie pieniężne.
Nie można także wykluczyć powołania się w szczególnych przypadkach na przepis o nadużyciu prawa podmiotowego ( art. 5 k.c.)